Dự án Vietnam’s Autism Projects (Dự án Các mô hình kinh tế dành cho người tự kỷ Việt Nam – VAPs) được sáng lập bởi anh Nguyễn Đức Trung, là mô hình kinh tế bao gồm homestay, thư viện, quán ăn, siêu thị… nhằm tạo công ăn việc làm bền vững giúp người tự kỷ có khả năng nuôi sống bản thân cũng như tạo giá trị cho cộng đồng.
Số 254 phố Mai Anh Tuấn là ngôi nhà chung của những người bạn tự kỷ.
Cùng người tự kỷ vun đắp hy vọng
Đến VAPs vào giờ trưa, chúng tôi được các nhân viên tại đây nhiệt tình chào đón. Tuy có hạn chế về khả năng diễn đạt nhưng chúng tôi cảm nhận được sự chân thành, niềm nở khi tư vấn món ăn cho khách hàng. Trước khi phục vụ khách hàng, Lê Hưng – bếp trưởng của nhà hàng, tỉ mỉ chuẩn bị những chiếc pizza được cắt miếng gọn gàng cùng đĩa salad được bày trí đẹp mắt
Tại đây, tầng 1 là siêu thị mini có đủ các đồ dùng thiết yếu. Tầng 2 là không gian quán ăn ấm cúng được anh Trung thiết kế với nhiều màu sắc bắt mắt, có thêm cả khu vực hát và đánh đàn piano. Tầng 3 là thư viện được sắp xếp gọn gàng với rất nhiều đầu sách khác nhau.
Chúng tôi bất ngờ bởi sự nhanh nhẹn, tỉ mỉ, cẩn thận của những nhân viên tự kỷ tại đây nhưng bất ngờ hơn là sự tích cực và tình thương trong “ngôi nhà” này, trò chuyện với anh Nguyễn Quốc Trung về hành trình từ những ngày đầu cho đến hiện tại, chúng tôi mới biết được những khó khăn và tâm huyết mà anh đã bỏ ra khi mở một mô hình đặc biệt, dành riêng cho người tự kỷ.
Anh Nguyễn Quốc Trung tự nghiên cứu rất nhiều tài liệu để hiểu và đồng hành cùng những nhân viên đặc biệt.
Chia sẻ về cơ duyên đưa anh đến thế giới của người tự kỷ, anh Trung tâm sự: “Năm 2016, tại một khu nghỉ dưỡng, có một bạn chạy ra và đập vào đầu tôi. Bố mẹ của bạn chạy theo xin lỗi và nói với tôi bạn ấy bị tự kỷ. Dù bị sưng vù đầu nhưng tôi mới bắt đầu tò mò, không biết tự kỷ là như thế nào, vì sao họ lại có những hành động đó. Lúc ấy đơn giản tôi chỉ nghĩ liệu có phải do thiếu sự quan tâm của gia đình nên họ mới bị như vậy không? Tôi tìm thử trên Google nhưng không ra quá nhiều tài liệu để đọc, chỉ đến khi tôi chuyển qua tìm bằng tiếng Anh mới có”.
Sau khi tìm hiểu tài liệu về chứng tự kỷ, anh Trung xem các video trên Youtube và thấy nhiều cảnh trẻ tự kỷ la hét, đập phá. Từ đó, anh quyết định đến các gia đình có con tự kỷ ở vùng sâu, vùng xa để tìm hiểu thực tế.
“Tôi xin ở lại ăn cơm với họ, lắng nghe tâm sự, nỗi đau của họ và quan sát các bạn ấy đập phá, hò hét. Tôi về viết truyện ngắn về người tự kỷ trên cơ sở thuật lại những gì mình thấy rồi đăng lên mạng. Rồi nhiều người biết đến và tôi nhận được nhiều ý kiến khác nhau. Có người tung hô, có người động viên, có người lại nghi ngờ tôi đi lừa phụ huynh của các bạn tự kỷ nên tôi quyết định chuyển từ câu chữ sang hành động. Khi có kết quả rồi họ sẽ công nhận và bớt nghi ngờ”, anh Trung chia sẻ.
Anh Trung bày tỏ sự bất ngờ khi nhận ra rằng người tự kỷ vẫn có khả năng nhận thức và lao động, chỉ cần được hỗ trợ và tạo môi trường đặc biệt để phát triển. Anh cũng nhấn mạnh rằng tại Việt Nam chưa có đơn vị nào hoạt động trong lĩnh vực này. Chính sự thiếu hụt đó đã thúc đẩy anh thành lập công ty VAPs.
Thời gian đầu, cơ sở chỉ khởi đầu vỏn vẹn với 2 cái bàn và 4 cái ghế rồi mọi thứ mới phát triển dần lên như cách các bạn tự kỷ ở đây thích ứng với một môi trường mới. Ban đầu chính anh Trung – người đứng đầu cũng không đủ niềm tin rằng mình sẽ làm được, rất nhiều câu hỏi được đặt ra “mình bắt đầu hành trình này như thế nào”, “làm thế nào để làm việc cùng các bạn”.
Anh Trung trực tiếp đào tạo từng nhân viên mới theo hình thức kèm cặp 1 – 1, cho đến khi họ thành thạo công việc, mỗi giai đoạn chỉ nhận một bạn để đào tạo. Tùy thuộc vào khả năng tiếp thu của mỗi người, anh sẽ hướng dẫn các kỹ năng phù hợp, bao gồm làm bánh, pha chế cà phê, sử dụng tiếng Anh, giao tiếp với khách hàng… Tại VAPs, mỗi thành viên đều được trao quyền tự chủ, đảm nhận những nhiệm vụ cụ thể như nhập kho, kiểm kê, bán hàng,…
“Khác với người bình thường, những người tự kỷ thường chỉ làm những công việc mà họ yêu thích, chứ không thể ép buộc họ làm những việc họ không thích vì tiền bạc. Do đó, trước khi phân công công việc, tôi luôn phải tìm hiểu xem họ có hứng thú với công việc gì”, anh Trung cho biết.
Ở đây mọi người đều rất trung thực, thuần khiết và làm việc theo đúng nguyên tắc của công ty.
Để làm được mô hình này, theo anh Trung có 3 thứ cần phải bỏ trước: tài chính, không ngần ngại đầu tư vào cơ sở vật chất và hàng hóa, tạo nền tảng vững chắc cho hoạt động; trí tuệ, dành tâm huyết nghiên cứu, tìm hiểu sâu sắc về chứng tự kỷ, đồng thời học cách giao tiếp và làm việc hiệu quả với các bạn; thời gian và sức lực, kiên trì đồng hành, nhẫn nại hướng dẫn các bạn từng bước, từ những kỹ năng sinh hoạt cơ bản nhất như nấu nướng, dọn dẹp. Thành công của VAPs ngày hôm nay là minh chứng cho sự nỗ lực của cả anh Trung và những người bạn đặc biệt nơi đây.
Âm thanh và ánh sáng không còn là nỗi sợ của những nhân viên tại đây.
Những hạn chế về ngôn ngữ, giao tiếp và kỹ năng xã hội khiến người tự kỷ gặp nhiều khó khăn trong học tập và tìm kiếm việc làm phù hợp. Do đó, công ty đã xây dựng một mô hình kinh tế đặc biệt, nơi những người tự kỷ có thể học hỏi các kỹ năng sống, định hướng nghề nghiệp, giao lưu và chia sẻ trong thế giới riêng của họ. Mục tiêu là tạo ra một môi trường an toàn và phù hợp, cho phép họ sống và làm việc một cách thoải mái trong chính thế giới của mình.
Bí quyết là “xắn tay” đồng hành cùng người tự kỷ
Nói về sự khác biệt tại VAPs, anh Trung chia sẻ bí quyết: “Ở đây, tôi chỉ nhận một bạn vào làm việc một thời điểm, hai bạn cùng học một lúc sẽ dẫn tới xung đột. Từ đó, chất lượng công việc của tập thể sẽ không được đảm bảo”.
VAP’s chỉ tập trung đào tạo 1 nhân viên cùng một thời điểm.
Thấu hiểu được điều ấy vì anh Trung đã trải qua nhiều khó khăn và bài học của riêng mình khi vận hành mô hình. Anh không ngần ngại chia sẻ mình đã nhiều lần thất bại khi làm việc với các bạn nhân viên đặc biệt này, 12 trường hợp đã từ bỏ. Có lẽ bài toán nan giải nhất phải kể tới rào cản giao tiếp bởi các bạn tự kỷ không biết cách diễn đạt.
“Người bình thường có rất nhiều cách để bày tỏ cảm xúc buồn bực, giận dỗi của bản thân nhưng các bạn ở đây không thể diễn đạt như vậy. Từ đó, các bạn sinh ra phản ứng đập đồ đạc, tạo ra tiếng động lớn mà chúng ta coi là hành vi đập phá, phá hoại. Thật ra, đó là cách người tự kỷ thể hiện cảm xúc, mong muốn của mình”, anh Trung bày tỏ.
Đó cũng là lí do khiến anh Trung hàng ngày vẫn phải theo sát công việc của các bạn nhân viên tại VAP’s, bởi với anh thật khó để tìm được một người thay thế mình. Có nhiều người từng đồng hành cùng anh nhưng vì không chịu được áp lực công việc và không thật sự hiểu người tự kỷ nên họ đã khiến công việc trở nên xung đột.
Điều anh Trung trăn trở nhất lúc này là mô hình VAPs không thể tồn tại mãi mãi vì công việc hiện tại đang phụ thuộc vào cá nhân anh. Vì vậy, anh mong muốn chính phụ huynh của các bạn tự kỷ cũng đồng hành với con để giúp đỡ con tiến bộ hơn trong tương lai xa. Đó là điều quý giá hơn bất kì tài sản vật chất nào đối với các bạn tự kỷ, minh chứng là những kết quả vô cùng tích cực từ các bạn nhân viên VAP’s.
Mỗi bạn vào đây từng có một hoàn cảnh, khó khăn riêng. Lê Xuân Tùng (SN 2003, Hà Nội) từng có tâm lý hoảng loạn, sợ hái do quá khứ từng làm tại một cơ sở hay bị quát tháo, bắt nạt. Quang Anh (SN 2007, Hà Nội) thì lại là một trường hợp trái ngược hoàn toàn, khó hòa đồng, từ chối giao tiếp, không chăm chỉ làm việc… Tuy nhiên giờ đây, qua quá trình đồng hành cùng anh Trung và được các bạn cùng hoàn cảnh hỗ trợ, Tùng, Quang Anh và rất nhiều các bạn nhân viên khác đã thành thạo công việc bán hàng, làm bếp và hòa đồng phối hợp với nhau phục vụ khách hàng.
Các bạn nhân viên đã thành thạo nhiều công việc bếp núc, phục vụ, bán hàng, tính toán…
Con đường mà anh Nguyễn Đức Trung đang đi không chỉ giúp đỡ rất nhiều các bạn tự kỷ mà còn truyền cảm hứng mạnh mẽ tới nhiều phụ huynh, trong đó có chị Mai Thùy Dương (SN 1991, Lai Châu). Chị Dương cho biết, khi được tiếp xúc với mô hình này, chị nhìn thấy được chiều dài tương lai của các bạn tự kỷ, thay vì chỉ tập trung giáo dục đặc biệt cho độ tuổi nhỏ.
“Bản thân tôi rất biết ơn vì anh Trung đã tạo ra con đường hỗ trợ, đồng hành hiệu quả với các bạn tự kỷ để những phụ huynh có con trong hoàn cảnh tương tự như tôi đi theo. Rất mong những mô hình này có thể lan rộng hơn nữa để giúp đỡ thêm nhiều người tự kỷ, đồng thời lan tỏa cái nhìn tích cực hơn về các bạn”, chị Dương nói.
Tương lai của mô hình là điều khó đoán, nhưng điều chắc chắn nhất chính là sự nỗ lực từng ngày. Anh Trung cho biết: “Mỗi bạn có hoàn cảnh khác nhau, nhận thức khác nhau nên khó có thể dự đoán được kết quả chung của các bạn. Có người tiến bộ nhanh, có người cần nhiều thời gian hơn, nhưng dù thế nào điều quan trọng nhất là các bạn tự kỷ có cơ hội được làm việc, được thấu hiểu, được là chính mình”.